نوع مقاله : علمی-پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار، گروه حقوق خصوصی، دانشکده حقوق، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
2 دانشجوی دکتری حقوق عمومی، دانشکدۀ معارف اسلامی و حقوق، دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ایران
3 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشکدۀ معارف اسلامی و حقوق، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران
چکیده
با توجه به اصول مختلف قانون اساسی به‌خصوص اصل 12، استفاده از واژة «اقلیت» صرفاً در خصوص گروه‌های دینی غیرمسلمان دارای وجاهت قانونی است. اصل 13، برخی از اقلیت‌های دینی را به رسمیت شناخته و اصل 14 نیز بدون اشاره به اقلیتی خاص، دولت اسلامی و مسلمانان را موظف به رعایت «حقوق انسانی» غیرمسلمانان کرده است. با این اوصاف نظام حقوقی ایران با دو دسته از اقلیت‌های دینی با عنوان «شناخته‌شده» و «شناخته‌نشده» مواجه است. برخی از حقوق و تکالیف این اقلیت‌ها، در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. بخش زیادی از این ابهام به‌سبب روشن نبودن مبانی فقهی اساسی‌سازی حقوق این اقلیت‌هاست. ازاین‌رو پرسش از «کیفیت تحلیل مبنای فقهی اساسی‌سازی وضع حقوقی اقلیت‌های دینی در نظام جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر نهاد امان» سؤال محوری پژوهش حاضر است که با روش تحلیلی-توصیفی در ضمن استفاده از آرا و نظرهای فقیهان امامیه، تلاش شده زمینة رفع برخی از نواقص فراهم شود. این پژوهش بررسی موضوعی «حقوقی» را از منظر علم «فقه» در دستور کار دارد. در نهایت پس از تبیین نهاد‌های مختلف فقهی اعم از «ذمه»، «هدنه» و «امان»، چنین جمع‌بندی شده که وضعیت اقلیت‌های دینی در جمهوری اسلامی، اعم از شناخته‌شده و شناخته‌نشده، قابل تطبیق بر نهاد «امان» است.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Jurisprudential Basis of Constitutionalization of Legal Status of Religious Minorities in Iran
نویسندگان [English]
- Alireza Alipanah 1
- Reza Bakeshlou 2
- Alireza Mehrabizadeh 3
1 Assistant Prof, Department of Private Law, Faculty of Law, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
2 PhD student in Public Law, Faculty of Islamic Science and Law, Imam Sadiq University, Tehran, Iran
3 PhD Student in Private Law, Faculty of Islamic Science and Law, Imam Sadiq University, Tehran, Iran
چکیده [English]
Under various principles of the [Iranian] Constitution, especially Article 12, the use of the word "minority" is only valid when used to describe non-Muslim religious groups. Article 13 only recognizes some religious minorities, and article 14 obliges the Islamic state and Muslims to respect the human rights of non-Muslims, without referring to a specific minority. Therefore, the Iranian legal system is faced with two categories of religious minorities, namely "recognized" and "unrecognized" minorities. Despite the legal recognition of rights in the Constitution, their implementation is ambiguous. Much of this ambiguity is due to the lack of a clear religious jurisprudential basis for the fundamental rights of these minorities. In this paper, using an analytical-descriptive method, it has been concluded that the use of “aman treaty” in Islamic jurisprudence can resolve many issues concerning religious minorities in Iran. After explaining the various Islamic jurisprudential institutions, including "dhimma”, “hudna”, and "aman", it will be concluded that the situation of religious minorities in the Islamic Republic, both recognized and unrecognized, conforms to the institution of "aman".
کلیدواژه‌ها [English]
- aman treaty
- dhimma treaty
- hudnah treaty
- minority rights
- religious minorities
- فارسی
الف) کتاب‌ها
- خامنه‌ای، آیت‌الله سید علی (1388)، اجوبه الاستفتائات، احمدرضا حسینی، چ55، تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
- خمینی موسوی، آیت الله سید روح‌الله (1389)، صحیفة امام (ره)، چ پنجم، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
- ------------ (1424ق)، توضیح‌المسائل، ج2، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
- دانش‌پژوه، مصطفی (1381)، اسلام و حقوق بین‌الملل خصوصی (تابعیت و وضعیت بیگانگان)، چ اول، قم: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه و پژوهشکدة حوزه و دانشگاه.
- عبده بروجردی، محمد (1380)، کلیات حقوق اسلامی، چ اول، تهران: رهام.
- عمید زنجانی، آیت‌الله عباسعلی (1421ق)، فقه سیاسى، ج3، چ چهارم، تهران: امیرکبیر.
- کعبی، آیت‌الله عباس (1395)، «تحلیل مبانی نظام جمهوری اسلامی ایران، تحلیل مبانی اصل سیزدهم قانون اساسی»، پژوهشکدة شورای نگهبان، شمارة مسلسل: 13950011.
ب) مقالات
- حاجی‌ده‌آبادی، احمد (1382)، «تأملی پیرامون قصاص مسلمان در مقابل کافر»، مجلة نامه مفید، ش40، ص 62-39.
- عالی‌پناه، علیرضا؛ بکشلو، رضا؛ محرابی‌زاده، علیرضا (1399)، «بررسی فقهی-حقوقی وضعیت اقلیت‌های دینی شناخته‌نشده در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران» فصلنامة مطالعات حقوقی، دورة 12 ش3، ص 218-191.
- موسوی بجنوردی، سید محمد (1397)، «عقد ضمان و نقش آن در حقوق مدنی»، پژوهشنامة متین، ش7، ص 88-37.
- عربی
الف) کتب
- ابن‌ادریس، محمد (1410ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج1، چ اول، قم: مؤسسة انتشارات اسلامی.
- ابن‌سعید حلی، یحیی (1405ق)، الجامع للشرائع، جعفر سبحانی، چ اول، قم: مؤسسة سیدالشهداء.
- ابن‌منظور، محمد بن‌مکرم (1414ق)، لسان العرب، ج13، چ سوم، بیروت: دارصادر.
- ابوالصلاح حلبی، تقی‌الدین (1403ق)، الکافی فی الفقه، رضا استادی، چ اول، اصفهان: مکتبه إمام أمیرالمؤمنین (ع).
- ابوجیب، سعدی (1408ق)، القاموس الفقهی لغه و اصطلاحاً، چ دوم، دمشق: دارالفکر.
- بجنوردی، سیدحسن بن آقابزرگ موسوى (1419ق)، القواعد الفقهیه، چ اول، قم: نشر الهادی.
- جوهری، اسماعیل بن‌حماد (1376ق)، الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، احمد عبدالغفور، ج5، چ اول، بیروت: دارالعلم للملایین.
- حر عاملی، محمد بن‌حسن (1409ق)، تفصیل وسائل‌الشیعه إلى تحصیل مسائل الشریعه، ج15، چ اول، قم: مؤسسۀ آل‌البیت (ع).
- خامنه‌ای، آیت‌الله سیدعلی (1396)، ثلاث رسائل فی الجهاد: الأمان و الصابئه و المهادنه، چ اول، تهران: فقه‌روز.
- خویی، آیت‌الله سیدابوالقاسم (1410ق)، منهاج الصالحین، ج1، چ بیست‌وهشتم، قم: مدینه‌العلم.
- خویی، آیت‌الله سید ابوالقاسم (1422ق)، موسوعه الإمام الخوئی: مبانی تکمله المنهاج، ج42، چ اول، قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام‌الخوئی.
- راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن‌محمد (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن، چ اول، بیروت: دارالقلم.
- الزحیلی، وهبه (1404ق)، الفقه‌الإسلامی و ادلته، چ اول، دمشق: دارالفکر.
- ----------- (1419ق)، آثار الحرب فی الفقه‌الإسلامی (دراسه مقارنه)، چ سوم، دمشق: دارالفکر.
- سبحانى، آیت‌الله جعفر (1387)، الموجز فی أصول الفقه، چ چهاردهم، قم: مؤسسة الامام‌الصادق (ع).
- سبزواری، آیت‌الله سیدعبدالأعلی (1413ق)، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج15، چ چهارم، قم: مؤسسة المنار.
- شهید اول، محمد بن‌مکى (1410ق)، اللمعه الدمشقیه فی فقه الإمامیه، چ اول، محمدتقى مروارید، بیروت: دارالتراث و الدارالإسلامیه.
- شهید ثانى، زین‌الدین بن‌على (1410ق)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه‌الدمشقیه، سیدمحمد کلانتر، ج2، چ اول، قم: کتابفروشى داورى.
- شیخ طوسى، ابوجعفر، محمد بن‌حسن (1387ق)، المبسوط فی فقه‌الإمامیه، سید محمدتقى کشفى، ج2،4و7، چ سوم، تهران: المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثارالجعفریه.
- شیخ طوسى، ابوجعفر، محمد بن‌حسن (1400ق)، النهایه فی مجرد الفقه والفتاوی، چ دوم، بیروت: دارالکتاب العربی.
- شیخ کلینی، محمد بن یعقوب (1387)، الکافی (دارالحدیث)، مرکز بحوث دارالحدیث، قسم احیاء التراث. محقق محمدحسین درایتی، چ اول، ج9، قم: مؤسسة علمی فرهنگی دار الحدیث و سازمان چاپ و نشر.
- صاحب جواهر، محمدحسن نجفی (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، عباس قوچانی، ج21، 28 و 35، چ هفتم، بیروت: دارإحیاء التراث‌العربی.
- عراقی، آقاضیاء (1417ق)، نهایه الأفکار، محمدتقى بروجردى، ج1، چ سوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- علامه حلی، حسن بن‌یوسف (1412ق)، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج14، چ اول، مشهد: مجمع البحوث‌الإسلامیه.
- علامه حلی، حسن بن‌یوسف (1413ق[الف]) الف. قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام، ج1، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
- علامه حلی، حسن بن‌یوسف (1413ق[ب]). مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه، ج4، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
- علامه حلی، حسن بن‌یوسف (1414ق)، تذکره الفقهاء (ط-الحدیثه)، ج9، چ اول، قم: مؤسسة آل‌البیت (ع).
- علامه حلی، حسن بن‌یوسف بن‌مطهر اسدى (1420ق)، تحریر الأحکام الشرعیه على مذهب الإمامیه، ابراهیم بهادری، ج2، چ اول، قم: مؤسسة امام صادق (ع).
- کاشف‌الغطاء، شیخ جعفر (1422ق)، کشف‌الغطاء عن مبهمات شریعه الغراء، ج4، چ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات‌اسلامی.
- محقق حلی، نجم‌الدین جعفر بن‌حسن (1408ق)، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج1، چ دوم، عبدالحسین بقال، قم: مؤسسة اسماعیلیان.
- محقق کرکی، على بن‌حسین (1414ق)، جامع‌المقاصد فی شرح‌القواعد، ج3، چ دوم، قم: مؤسسة آل‌البیت.
- مظفر، آیت‌الله محمدرضا (1430ق)، أصول الفقه (طبع انتشارات اسلامى)، ج1، چ پنجم، قم: مؤسسة النشرالاسلامی.
- مکارم شیرازی، آیت‌الله ناصر (1385)، الفتاوی الجدیده، ابوالقاسم علیان‌نژادی، ج3، چ دوم، قم: مدرسة الامام علی.
- مؤسسه دائرةمعارف الفقه اسلامی (1431ق)، موسوعه الفقه‌الإسلامی طبقاً لمذهب اهل البیت، ج17، چ1، قم: مؤسسه دائرةمعارف الفقه‌اسلامی.
)