نوع مقاله : علمی-پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار، گروه علوم سیاسی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 دانشجوی دکتری علوم سیاسی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
چکیده
حکومت قانون و نظام آزادی از محوری‌ترین مباحث در فلسفۀ حقوق عمومی است که با انقلاب مشروطه در ایران مورد توجه جدی قرار گرفت. در این میان، جدال بر سر برقراری نسبتی میان عرف و شرع از یک سو و التفات به نظام آزادی با شروع تحول‌خواهی در عصر مشروطه، از سوی دیگر، همواره کانون مباحث فلسفۀ حقوق عمومی در ایران بوده است. پرسش اصلی این است که نظریات فقهی و حقوقی در یکصد سال گذشته چه منطقی را از سر گذرانده و این منطق در ملاحظه با امر عرفی-عقلی از چه نسبتی برخوردار است؟ فرضیۀ اساسی این نوشتار ناظر بر حرکت نظریات فقهی و حقوق از ثنویت عرف-شرع به شریعت تام است که بر امر عرفی-عقلی سیطره یافته است. اینکه کیفیت و بسط این مباحث مهم در نظام حقوقی ما به شکل بوده و چه منطقی را از سر گذرانده است، «بن و بنیاد» مقالۀ حاضر است. روش پژوهش، تحلیلی- انتقادی است. نتایج نیز بیانگر این است که با سیری در اندیشۀ مهم‌ترین متفکران این دوره و نمایش تجلی اندیشۀ آنان در ارکان حقوقی، به‌طور خاص در قوانین اساسی و حقوق عمومی کشور، می‌توان به این نتیجه رسید که اگرچه کوشش‌هایی که در آغاز مشروطه برای تمییز دادن حقوق عرفی و شرعی در جهت بسط آزادی‌های اساسی و حاکم شدن قوانین عرفی به‌عمل آمد که تا حدودی راه را برای حکومت قانون مبتنی بر عرف هموار کرد، اما با گذر زمان و ورود متفکران شریعت‌خواه نه‌تنها این راه مسدود شد، بلکه تمامی شئون دیگر که تاکنون در ذیل عرف قرار می‌گرفتند، رنگ شرعی به خود گرفت. این شرعی شدن تمامی امور که آن را «شریعت تام» می‌خوانیم، امور عقلی و عرفی را یکسره در قوانین عمومی به فراموشی سپرد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
The Relationship Between Secular and Religious Matters in Iranian Public Law: A Historical Reflection from the Constitutional Revolution to the Islamic Republic
نویسندگان [English]
- Aliashraf Nazari 1
- Mehrdadad Omidpour 2
1 Associate Prof., political science, University of Tehran, Tehran, Iran
2 Ph.D. Student in political science, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]
The rule of law and liberty are key subjects of legal philosophy that have received serious attention in Iran since the 1905 Constitutional Revolution. In this connection, the dispute over establishing a relationship between secular and sharia aspects of life and its relevance to achieving individual freedoms has been the subject of Iranian public-law philosophy.This article examines some of the theories that have been formulated on this issue since the Constitutional Revolution, and attempts to critically analyze efforts to establish the rule of law in Iran. The main question of the paper is how have theological and legal theories on the relationship between secular and religious matters developed during the past hundred years in Iran? The main hypothesis of the paper is that jurisprudential theories have evolved from law-sharia dualism to the centrality of sharia law.
کلیدواژه‌ها [English]
- secular law
- the Constitutional Revolution
- freedom
- the rule of law
- sharia law
- فارسی
الف) کتابها
- آدمیت، فریدون ( 1355الف)، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران: یام.
- تاجیک، محمدرضا (1383)، روایت غیریت و هویت در میان ایرانیان، تهران: فرهنگ گفتمان.
- ترکمان، محمد (1367)، مدرس در پنج دورۀ تقنینیه، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- حائری، عبدالهادی (1364)، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، چ دوم، تهران: امیرکبیر.
- حجاریان، سعید (1389)، از شاهد قدسی تا شاهد بازاری (عرفی شدن دین در سپهر سیاست)، تهران: طرح نو.
- __________ (1387)، ولایت فقیه، تهران: عروج.
- __________ (1392)، حکومت اسلامی و اندیشۀ ولایت فقیه در اندیشۀ امام خمینی، تهران:مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
- زرگری‌نژاد، غلامحسین (1374)، رسائل مشروطیت، تهران: کویر.
- شایگان، داریوش (1376)، زیر آسمان‌های جهان: گفتگو با رامین جهانبگلو، ترجمۀ نازی عظیما، تهران: فرزان
- شریعت سنگلجی، محمدحسن (1345)، کلید فهم قرآن- به انضمام براهین‌القرآن، تهران: مؤسسۀ انتشارات دانش.
- طباطبایی، جواد (1392)، تأملی دربارۀ ایران: جلد دوم؛ نظریۀ حکومت قانون در ایران، بخش دوم؛ مبانی مشروطه‌خواهی، تهران: مینوی خرد.
- ___________ (1387)، جدال قدیم و جدید؛ از نوزایش تا انقلاب فرانسه، تهران: ثالت.
- فراتی، عبدالوهاب (1378)، اندیشه‌های سیاسی سید جعفر کشفی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
- فیرحی، داود (1390)، فقه و سیاست در ایران معاصر، ج 1، تهران: نی.
- فوران، جان (1383)، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران (از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی)، ترجمۀ احمد تدین، چ پنجم، تهران: مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
- قائم‌مقامی، جهانگیر (به کوشش) (1348)، اسناد تاریخی وقایع مشروطۀ ایران: نامه‌های ظهیرالدوله، تهران: بی‌نا.
- کدیور، محسن (1385)، سیاستنامۀ آخوند خراسانی، تهران: کویر.
- کسروی، احمد (1363)، تاریخ مشروطۀ ایران، تهران: امیرکبیر.
- کاتوزیان، ناصر (1377)، فلسفۀ حقوق، ج 1، تهران: شرکت سهامی انتشار.
- ملک‌زاده، مهدی (1328)، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران: سقراط.
- میرموسوی، سید علی (1384)، اسلام، سنت و دولت مدرن، تهران: نی.
- نجفی قوچانی، سید محمدحسن (1378)، برگی از تاریخ معاصر، حیات‌الاسلام فی أحوال آیةالملک‌العلام، مصحح، شاکری، رمضان‌علی، تهران: نشر هفت.
- نظری، علی‌اشرف (1390)، مدرنیته و هویت سیاسی، تهران: میزان.
- نوری، فضل‌الله (1362)، لوایح آقا شیخ فضل‌الله نوری، به کوشش هما رضوانی، تهران: تاریخ ایران.
- نوری، فضل‌الله (1377)، رساله حرمت مشروطه، در: رسائل مشروطیت: هجده رساله و لایحه دربارۀ مشروطیت، به کوشش غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران: کویر.
- انصاری، مهدی (1376). شیخ فضل الله نوری و مشروطیت. تهران: انتشارات امیرکبیر.
ب) مقالات
- صرامی، سیف‌الله (1383)، «درآمدی بر جایگاه مصلحت در فقه»، مجلۀ قبسات، ش ۸۳، تابستان، ص 100-81.
- عربی
الف) کتب
- انصاری، شیخ مرتضی (بی‌تا) (افست از مکتوب مورخ 1308 ق)، مطارح الانظار، تقریر ابوالقاسم کلانتری، قم: آل‌البیت.
- _____________ (بی‌تا)، فرائد الاصول، ج 1، قم: مجمع الفکر الاسلامیه. .
- البحرانی، یوسف بن احمد (1405ق)، حدائق الناظره، تحقیق محمدتقی ایروانی و دیگران، قم: مؤسسۀ النشر الاسلامی
- بدران، ابوالعینین بدران (1996م)، اصول الافقه الاسلامی، دارالشباب الجامعه.
- حر العاملی، محمدبن‌حسن (1409ق)، وسائل الشیعة الی تحصیل احکام الشریعة، تصحیح مؤسسۀ آل‌البیت، قم: مؤسسۀ آل‌البیت.
- خلاف، عبدالوهاب (1366ق/1947)، علم‌الاصول الفقه، مکتب الادعوة الاسلامیة شباب الازهر.
- خمینی، سید روح‌الله (1378)، صحیفۀ نور، قم: مؤسسۀ نشر و تنظیم آثار امام خمینی.
- _____________ (1372)، انوارالهدایة فی التعلیقة علی‌الکفایة، قم: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- _____________(1379)، البیع، قم: اسماعیلیان.
- الدوالیبی، محمد معروف (1374ق/1955م)، المدخل الی علم اصول الفقه، سوریه: مطبعة الجامعة.
- شرف‌الدین، عبدالحسین (۱۴۳۱ق/۲۰۱۰م )، موسوعة الامام السیدعبدالحسین شرف‌الدین، ج۲: النص و الاجتهاد، بیروت: دارالمورخ العربی.
- الصدر، السید محمدباقر (1415ق)، مباحث الاصول، تقریر سید کاظم حائری، قم، اسماعیلیان.
- ______________ (1417ق)، اقتصادنا، تحقیق عبدالکریم ضیاء و دیگران، قح، دفتر تبلیغات اسلامی شعبۀ خراسان
- ______________ (1405ق)، دروس فی علم الاصول، مشهور به حلقات الاصول، بیروت: دارالمنتظر.
- غزالی، ابوحامد محمد (1417ق/1996م)، المستصفی، تصحیح محمد عبدالسلام عبدالشافی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- الکاظمی الخراسانی، محمدعلی (1404ق)، فوائد الاصول، تعلیق آغا ضیاالدین العراقی، مؤسسۀ النشر الاسلامی.
- محمدالخضر، حسین (1391ق/1971م)، الشریعة‌الاسلامیة صالح لکل زمان و مکان، دمشق.
- المظفر، محمدرضا (1386)، الاصول الفقه، شرح و ترجمه: سید عبدالله اصغری، قم.
- ملکم‌خان ناظم‌الدوله، میرزا (بی‌تا)، رسائل و مکاتبات ناظم‌الملک، تهران: کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
- نائینی، محمدحسین (1334)، تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله، تصحیح سید محمود طالقانی، تهران: بی‌نا.
- ______________ (1382)، تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله، تصحیح سید جواد ورعی، قم: بوستان کتاب.
- ______________ (1362ب)، رسائل، اعلامیه‌ها، مکتوبات و روزنامه‌های شیخ شهید فضل‌الله نوری، تهران: مؤسسۀ خدمات رسا.
- ______________ (1326)، تذکره الغافل و ارشاد الجاهل [رسالۀ منسوب به نوری]، تصحیح میرزاعلی اصفهانی، تهران: چاپ سنگی.
)